Raz na jakiś czas przeszukuję zbiory - stale się przecież rozrastające - gromadzone przez warszawską  Fundację Ośrodka KARTA. Dzięki temu w  Archiwum Wschodnim fundacji natknąłem się na wspomnienia Wandy Kindy, spisane w listopadzie 1990 roku w Gdańsku. Panią Wandę pamięta niewątpliwie każdy bibliofil  z Więcborka i okolicy. O miłości do książki pisze ona w swoich wspomnieniach sporo. Trzydzieści lat pracy ze słowem i dla słowa było dla niej okresem walki  o należyte miejsce tego, jak twierdzi, „ważnego nośnika kultury”. Trzeba przyznać, że odniosła na tym polu niemałe sukcesy.

Nie miałem okazji poznać Pani Wandy osobiście. I to się już nie zmieni - Wanda Kinda odeszła bowiem w styczniu tego roku, dożywając niemal stu lat. Internet i Archiwum Wschodnie pozwoliły mi jednak dowiedzieć się sporo  o przeszłości księgarki. Ponieważ wielu więcborczan może nie znać jej ciekawej historii, warto ją tutaj choćby pobieżnie zaprezentować.    

Wanda Kinda pochodziła z Kresów. Urodziła się i przeżyła swoje najbardziej niewinne lata w Lipicy Górnej w dawnym województwie stanisławowskim. Na Podolu, w krainie - jak to określa w swojej relacji - „mlekiem i miodem płynącej”. Ale o tych szczęśliwych latach pisze niewiele. Narrację rozpoczyna na dobre dopiero od wybuchu II wojny światowej. Pierw wspomina cienie radzieckiej okupacji, następnie nadejście Niemców i brutalną ukraińską zapowiedź nowego porządku. Pomijając ukraińskie wybryki, mała stabilizacja pod niemieckimi rządami zapisała się w jej pamięci nie najgorzej. Młoda Wanda wzięła wtedy ślub. Małżonek był majętny, a dziewczę wspierane przez rodziców wyszło za mąż i nie trafiło na roboty przymusowe do Rzeszy. Tego szczególnego dnia musiała wyglądać ślicznie: w sukni w cytrynowym kolorze i z georginiami tej samej barwy w dłoni…

W maszynopisie znajdziemy też mało przyjemny, wręcz mrożący krew w żyłach wątek dotyczący działalności UPA. Odpowiadający klimatem temu, co w swojej filmowej kompilacji przedstawił Wojciech Smarzowski. W relacji nie zabrakło zatem wydarzeń dramatycznych - jak wtedy, gdy autorka musiała spędzić całą noc na prowincjonalnej stacji kolejowej, udając Ukrainkę i mając za towarzysza kolejarza tej narodowości, który opowiadał dziewczynie, że „każdym potoczkiem, każdą rzeką będzie płynęła polska krew”. Lata dobre odeszły w zapomnienie, nastały lata poniżeń i wyrzeczeń. I nie zmienił tego przyjazd do „swoich”, do Kosiny pod Łańcutem. Przyjęcie napływowych okazało się bowiem nad wyraz chłodne. Dość powiedzieć, że miejscowi Polacy nazywali rodaków „gnojkami ze Wschodu”. Przez pewien czas szykan nie szczędził im nawet miejscowy proboszcz.

Podole i Podkarpacie okazały się dla niej szkołą życia. Szczęśliwie nauka nie poszła w las - doświadczenia poniewierki przydały się później na Pomorzu. Po zakończeniu wojny Wanda Kinda i jej najbliżsi w ramach akcji repatryjacyjnej udali się na Ziemie Odzyskane. Do jednego wagonu towarowego załadowano cztery rodziny i trzy krowy - zwierząt nikt nie chciał się pozbyć, ponieważ w tych niepewnych czasach stanowiły jedyny pewny środek utrzymania. Pani Wanda i jej mąż po części spędzili tę podróż na dachu wagonu, podziwiając podkarpackie widoki. Ale nie zdziwiłbym się, gdyby tak naprawdę większość dwutygodniowej ekskursji zaliczyli pod chmurką.

Stacją końcową okazał się daleki Więcbork. Jak pisze memuarystka:

„Po dwóch tygodniach dotarliśmy na Pomorze do miejscowości Więcbork, małe sympatyczne miasteczko w woj. bydgoskim [wtedy było to woj. pomorskie - aut.]. Spokój, dach nad głową, perspektywa pracy aż nadmiar szczęścia po przeżytych koszmarach.

Pracę podjęłam w Urzędzie Gminnym Więcbork jako rachmistrz, a był to sierpień 1945 r. Mąż pracuje w Starostwie Powiatowym w Biurze rolnym w Sępólnie 12 km od miejsca zamieszkania.”

Na Pomorzu repatrianci przeżyli swoiste déjá vu. Napływowi po raz kolejny nie zostali przyjęci z otwartymi ramionami. Byli obcy, odnoszono się więc do nich z rezerwą, może nawet niechęcią lub wrogością. Dla miejscowych byli „chadziajami zza Buga”. Tutejszych w rewanżu nazywali „krzyżakami”. Na szczęście w miarę jak nowi  i starzy Krajniacy zaczęli się poznawać (a pomagały w tym wspólne potańcówki czy biesiady), animozje i uprzedzenia znikały. Oczywiście integracja łatwiej przychodziła młodym. Starsi bardzo długo tęsknili za utraconymi domami, bardzo długo osiadali na Pomorzu.

Dla autorki i jej najbliższych Więcbork w zasadzie miał stanowić przystanek przed dalszą podróżą, może i powrotem w rodzinne strony. Ostatecznie Wanda Kinda wraz z mężem  i dziećmi została na miejscu, za to jej rodzice i siostra po pewnym czasie wyjechali na Śląsk. Przed przeprowadzką jej matka była jeszcze świadkiem zastrzelenia „młodego chłopaka z AK w biały dzień  w centrum miasteczka”. Chodzi bez wątpienia o Emila Cuprysia vel Jerzego Lewandowskiego, zabitego przez siepaczy UB w sierpniu 1946 roku.

Wanda Kinda zakończyła pracę w więcborskim magistracie w 1948 roku. W kolejnych latach zajmowało ją macierzyństwo. Aktywność zawodową wznowiła po trzydziestce. To właśnie wtedy została kierownikiem księgarni. Tę część swego życia odmalowuje jasnymi barwami. Odnosi sukcesy w pracy, może się pochwalić osiągnięciami latorośli. Ma dwie córki i dwóch synów - każde z dzieci poradziło sobie w życiu.

Kiedy przeszła na zasłużoną emeryturę, rodzinny dom okazał się dla niej zbyt pusty. Mąż nie żył, dzieci były daleko, realizując się zawodowo. W rodzinie zapadła więc decyzja, żeby Pani Wanda była przy synach, w Trójmieście. I tak się stało, mimo że - jak stwierdziła - „starych drzew się nie przesadza”. Początki w nowym miejscu były trudne. W Gdańsku miała mnóstwo czasu, aby wspominać Więcbork i ukochane Kresy. Pisała:

„Jeden z synów obiecał mi, że gdy tylko będzie możliwe pojedzie ze mną na Wschód. Chciałabym pokazać te rodzinne moje strony, te piękne zakątki, po których wędrowałam w młodości. Boję się jednak, że ta konfrontacja z przeszłością wypadnie niekorzystnie, ze względu na zmiany jakie tam zaszły”.

Dla seniorki żadne cuda świata nie mogły się równać z widokiem tarniny na podolskich miedzach, z kresowym zapachem czeremchy i leśnych storczyków. Niestety, podróż do Arkadii z młodzieńczych lat nie doszła do skutku. Plany podróży, owszem, były snute, nie zostały jednak zrealizowane ze względu na problemy zdrowotne naszej bohaterki.

Teraz, kiedy kruche ciało nie stanowi ograniczenia, już nic nie stoi na przeszkodzie, aby duchem wróciła na swoje ukochane Kresy.

Ł.J.

 

*

*              *