Przywilej cerekwicki (cerkwicki) z 15 IX 1454 r.

Od kilku lat dr Józef Buława z Sępólna apelował, aby upamiętnić i przybliżyć historię tego ważnego wydarzenia, które miało miejsce w Dużej Cerkwicy. Uczniowie klas gimnazjalnych Zespołu Szkolno-Przedszkolnego z Kamienia pod kierunkiem Aleksandra Atamańskiego rozpoczęli realizację projektu pod nazwą „Przystanek Turystyczny Duża Cerkwica”, w ramach którego zostanie postawiona m.in. tablica informacyjna oraz ukaże się folder historyczno-turystyczny. Działania te mają na celu przybliżyć mieszkańcom powiatu i nie tylko to ważne wydarzenie, którego skutki rzutowały na rozwój parlamentaryzmu Rzeczypospolitej okresu staropolskiego.

 

Jak podają źródła, nazwa wsi Cerkwica wywodzi się od słowa cerkiew, w znaczeniu dom kultu bożego. Wieś, własność kościelna od XIII do XVIII w. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1 X 1273 r. Przywilej lokacyjny dla Dużej Cerkwicy wystawił abp gnieźnieński Jarosław Bogoria ze Skotnik w 1345 r. Była to wieś licząca 60 łanów na prawie chełmińskim. W 1415 r. miejscowość została spalona, a straty wyniosły 2 tys. grzywien. Wieś była najeżdżana jeszcze w 1432 i 1459 r. Podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466) pod Dużą Cerkwicą zebrały się wojska polskie. Szlachta wymusiła na królu Kazimierzu Jagiellończyku w 1454 r. przywileje dla siebie, skierowane przeciwko magnatom. W XVI w. we wsi znajdowały się 2 karczmy, 5 ogrodników, 1 kowal, 1 młynarz (młyn). Jak podają źródła, młyn w 1682 r. został spalony i następnie odbudowany. W miejscowości znajdował się kościół parafialny, który w 1615 r. – już jako świątynia filialna, został włączony do parafii w Kamieniu. W tym czasie posiadał wolnostojącą dzwonnicę z trzema dzwonami. Przy kościele w latach 60. XVIII w. funkcjonowała szkoła przykościelna. 

W 1789 r. wieś miała 46 domów oraz młyn. W 1880 r. w Cerkwicy były 74 domy i 648 mieszkańców (624 katolików i 24 ewangelików). W 1910 r. miejscowość liczyła 90 budynków mieszkalnych i 110 gospodarczych. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi znajdowały się 84 domy. Spis z 1943 r. informuje, iż w tej miejscowości było 117 budynków. Należy dodać, iż Duża Cerkwica przed II wojną światową, należała do terenu tzw. Kosznajderii (byli to mieszkańcy narodowości niemieckiej, wyznania rzymskokatolickiego).

 

Fragment legendy spisanej w 1897 r.: (…) Ze Zblewa przewieziono ciało św. Wojciecha do Dużej Cerkwicy nad Kamionką i to pewnie starym traktem, opodal którego później dwa kościoły pod jego wezwaniem powstały (...). W Cerkwicy złożono zwłoki na dzisiejszym cmentarzu do krótkiego spoczynku. Pod głowę podłożono kamień, który jeszcze dziś tam się znajduje. Kamień ten jest teraz żelaznym pierścieniem opasany, aby się nie rozpadł. Inni powiadają, że św. Wojciech z tego kamienia prawił do ludu, gdy dotąd przybył pieszo z Kamienia, gdzie jeszcze do dziś stoi nad drogą jego figura (…).

 

W letnich miesiącach 1454 r. miasto Chojnice obok Malborka, Rynu, Piszu i Ełku znajdowało się pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego. Wielki mistrz, mimo trudnej dla siebie sytuacji, próbował utrzymać te miejscowości pod swoim panowaniem poprzez werbunek najemników oraz pomoc wojsk rycerskich z głębi Rzeszy. 

O przejęcie Chojnic walczył król Polski Kazimierz Jagiellończyk, który pod koniec sierpnia 1454 r. wezwał pospolite ruszenie Wielkopolski, aby stawiło się pod Cerekwicą najpóźniej 10 września tegoż roku. Najprawdopodobniej 9 września król wraz ze swoim dworem wyruszył z Torunia do obozu pod Cerekwicą. 12 września stawił się tam z nieliczną grupą małopolskiego możnowładztwa. Zastał oburzoną szlachtę wielkopolską, która przybyła z województw: kaliskiego, łęczyckiego, sieradzkiego oraz poznańskiego. Wówczas trwały jeszcze żniwa, co tym bardziej wywołało wśród szlachty niezadowolenie. Hufce pospolitego ruszenia, kierując się do Cerekwicy, jak podaje Jan Długosz, dopuściły się szeregu rabunków na dobrach kościelnych. 

Średnia szlachta wielkopolska zorganizowała sejm obozowy i wystąpiła z wieloma żądaniami do króla. Wobec groźby ataku Krzyżaków oraz braku szeregu przedstawicieli możnowładztwa król 14 września 1454 r. ustąpił przed żądaniami szlachty i dnia następnego wystawił przywilej zwany cerekwickim. W akcie tym zapisano, iż król zgadzał się na udział sejmików szlacheckich przy podejmowaniu nowych ustaw i zwoływaniu pospolitego ruszenia. Szlachta więc odniosła sukces nad możnowładztwem, gdyż przywileje cerekwickie zwiększały jej wpływ na rządy państwa polskiego oraz zapowiadały wzrost znaczenia sejmików ziemskich kosztem sejmu, co wpłynęło negatywnie na parlamentaryzm polski. Antymożnowładczy charakter miał również artykuł o zakazie łączenia urzędu starosty z innymi urzędami ziemskimi w danej ziemi (uchwalany już wcześniej i przez królów nieprzestrzegany). W zamian szlachta zgodziła się na udział bez zapłaty w trwającej wyprawie przeciwko Krzyżakom. W listopadzie 1454 r. król anulował przywilej cerekwicki i wystawił w Nieszawie nowy przywilej dla każdej z ziem (przywilej nieszawski) – stąd nazwa przywileje cerekwicko-nieszawskie. Po uregulowaniu wszelkich sporów pomiędzy królem a szlachtą doszło do wymarszu wojsk polskich pod Chojnice i dotarciu na miejsce bitwy w dniu 17 września 1454 r. Bitwa została rozegrana dzień później (w środę) między 16.00. a 19.00. Wojska polskie poniosły sromotną porażkę. Krzyżacy zdobyli 16 dział, namiot królewski z całym wyposażeniem, z pismami kancelaryjnymi i pieczęciami króla. Król Kazimierz, zagrożony wzięciem do niewoli, w ostatniej chwili salwował się ucieczką z pola walki wraz z najbliższym swym otoczeniem. W bitwie co najmniej trzy tysiące ludzi straciło życie, bardzo wielu dostało się do niewoli, w tym około trzystu znaczniejszych rycerzy polskich. Klęska pod Chojnicami radykalnie zmieniła sytuację wojenną, zniweczyła szansę na szybkie zakończenie wojny z Zakonem. Zmagania o odzyskanie Pomorza Gdańskiego toczyły się do 1466 r. i zakończyły się zawarciem II Pokoju Toruńskiego.

 

P. Panske, Handfesten der Komturei Schlochau. Quellen und Darstellungen zur Westpreussens, Danzing 1921; J. Knopek, B. Kuffel, Bitwa pod Chojnicami 18 IX 1454 r. w tradycji historycznej i regionalnej, Chojnice 2004; S. Arnold, Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych, t. 1, z. 8; Dzieje Kamienia Krajeńskiego i okolic, red. J. Dorawa i T. Fiałkowski, Kamień Kraj. 2009; Kosznajderia. Dzieje niemieckiej enklawy osadniczej na Pomorzu Gdańskim, red. J. Szwankowski, Chojnice 2013.

 

http://chojnice.fotopolska.eu/Wydarzenia_Bitwa_pod_Chojnicami_18_IX_1454?f=619606-foto

http://www.historiachojnic.com/z-kart-historii/17-z-kart-historii/sredniowiecze/19-repertorium-wiadomosci-w-okresie-krzyzackim.html